Şemse ne demek? Şemse kelimesinin anlamı nedir?

Şemse, özellikle geleneksel Türk sanatlarında ve el sanatlarında sıklıkla karşılaşılan, güneş biçimindeki süsleme motifidir. Bu terim, Arapça kökenli olup "güneş" anlamına gelen "şems" kelimesinden türemiştir. Şemse, başta tezhip, ciltçilik ve işlemecilik gibi sanat dallarında kullanılmış, yüzyıllar boyunca estetik ve sembolik anlamlar taşımıştır. Güneş figürü, hem doğrudan görsel bir unsur olarak hem de derin anlamlarıyla sanat eserlerinde yer bulmuştur.

Şemse Nedir?

Şemse, Arapça "şems" kelimesinden türeyen bir isimdir ve güneşi ifade eder. Ancak bu terim, özellikle sanat eserlerinde güneşi sembolize eden dairesel ve ışınsı süslemeleri tanımlamak için kullanılır. Bu motif, Osmanlı el sanatlarında ve özellikle yazma eserlerin cilt kapaklarında sıkça karşılaşılan bir süsleme unsurudur.

Şemse'nin Tarihsel Gelişimi

Şemse motifi, İslam sanatı ve kültüründe önemli bir yere sahiptir. Osmanlı döneminde mücellitlik (kitap ciltleme sanatı) alanında sıkça kullanılan şemse, kitap ciltlerinin merkezinde yer alan ve genellikle altın, gümüş gibi değerli metallerle süslenen bir motifti. Cilt sanatı, İslam medeniyetinde büyük bir önem taşımış ve şemse, kitapların görsel estetiğini artırmanın yanı sıra, aynı zamanda bir prestij unsuru olarak kabul edilmiştir. 1640 Narh Defteri'nde de belirtildiği üzere, şemse motifli ciltli kitaplar yüksek fiyatlarla satılmaktaydı: "Gümüş varaklı, şemse nakışlı, içi çekmeli ve kırmızı süleğen boyalı sandık 120 akçe."

Osmanlı Dönemi'nde Şemse Motifi

Osmanlı dönemi sanatçılarından Nedim, şiirlerinde şemse motifine sıkça yer vermiştir. Onun eserlerinde, şemse yalnızca fiziksel bir süsleme değil, aynı zamanda estetik ve sembolik bir ifade aracı olarak da kullanılmıştır. Bir beyitinde şemse motifine şu şekilde atıf yapar:
"Mihr-i mahşer şemse-i dîvânıdır eş’ârımın."
Bu dizede, şair güneşi ve onun ışığını şiirlerinin güzelliğiyle eşleştirir.

Şemse'nin Kullanım Alanları

1. Tezhip ve Kitap Ciltleme

Şemse, tezhip sanatının en önemli süsleme unsurlarından biridir. Özellikle Osmanlı tezhip sanatı içinde kitapların cilt kapaklarının ortasına işlenen şemse motifleri, sanatın zarafetini ve ince işçiliğini gözler önüne serer. Şemse genellikle altın varakla işlenir, bu da ona parlak ve görkemli bir görünüm kazandırır. Ciltlerin daha uzun ömürlü olması ve şemselerin daha parlak görünmesi için siyah sahtiyan gibi malzemeler kullanılmıştır.

2. Mimari ve İşlemecilik

Şemse motifi yalnızca kitap ve el sanatlarında değil, aynı zamanda mimari süslemelerde de kullanılmıştır. Özellikle Osmanlı camilerinde, türbelerde ve saraylarda şemse motifleri kapı, pencere, tavan süslemeleri gibi yerlerde sıkça karşımıza çıkar. Bu kullanım, güneşin aydınlatıcı ve koruyucu anlamlarını mimari yapılar aracılığıyla ifade eder.

Şemse'nin Anlamı ve Sembolizmi

Şemse, sadece bir süsleme unsuru olmanın ötesinde derin sembolik anlamlar taşır. Güneş, birçok medeniyette olduğu gibi, İslam sanatında da aydınlık, bilgelik ve ilahi gücün sembolü olarak kabul edilir. Şemse motifinin kitaplarda ve dini eserlerde kullanılması, bu sembolizmi daha da güçlendirmiştir.

Manevi ve Ahlaki Yönleri

Şemse motifi, özellikle Osmanlı sanatında ilahi ışığın ve bilgeliğin bir sembolü olarak kabul edilmiştir. Güneşin aydınlatıcı etkisi, insan ruhunu ve zihnini aydınlatan bilgelik ve ilahi güçle ilişkilendirilmiştir. Şemse motifinin cilt kapaklarında kullanılması, eserin manevi derinliğini ve değerini arttırmıştır. Bu nedenle şemse, hem fiziksel hem de manevi bir süsleme aracı olarak kabul edilir.

TDK'ya Göre Şemse'nin Anlamı

Türk Dil Kurumu (TDK) sözlüğüne göre şemse, "Yazma kitapların cildine, baş sayfalarının üst bölümüne veya kumaşlara, kapı, pencere vb. yerlere işlenen veya çizilen güneş biçiminde süs." olarak tanımlanmaktadır. Bu tanım, şemse motifinin sanattaki yerini ve kullanım alanlarını özetlemektedir.

Şemse'nin Diğer Dillerde Karşılıkları

• İngilizcesi: "Sunburst" veya "Solar motif"
• Arapçası: شَمْسَة (şemse)
• Fransızcası: "Motif solaire"
• İspanyolcası: "Motivo solar"
• İtalyancası: "Motivo solare"
• Almancası: "Sonnenmotiv"
  
  

Şemse, hem Osmanlı sanatında hem de İslam dünyasında büyük bir estetik ve sembolik değere sahip bir motiftir. Kitap ciltlerinde, mimari yapılarda ve tezhip sanatında karşımıza çıkan bu motif, güneşi sembolize etmenin ötesinde ilahi bilgelik, aydınlanma ve güzelliği temsil eder. Gerek fiziksel gerekse manevi bir anlam taşıyan şemse, sanatta hem göz alıcı bir süsleme unsuru hem de derin anlamlarla dolu bir semboldür.