Yaşmak nedir? Yaşmak kelimesinin anlamı
Yaşmak, Eski Türkçede "gizlenmek" anlamına gelen bir kökten türetilmiş olup, zamanla kadınların yüzlerini örtmek için kullandıkları bir örtü anlamında kullanılmaya başlanmıştır. Kelime, Müslüman toplumlarda kadınların kamusal alanda yüzlerini örtmek için kullandığı, gözleri açıkta bırakan ince tülbent ya da örtüyü ifade eder. Tarih boyunca yaşmak, geleneksel giyim kültürünün önemli bir parçası olmuş ve hem sosyokültürel hem de dini bir sembol haline gelmiştir. Aynı zamanda bacalarda ve camilerde dekoratif unsurlara da yaşmak denir.
Yaşmak Kelimesinin Anlamı ve Kökeni
Yaşmak kelimesi, Eski Türkçedeki "yaşmak" fiilinden türemiştir. Bu fiil, "gizlenmek" anlamına gelir ve kelimenin orijinal işleviyle uyumlu bir anlam taşır. Müslüman kadınların dışarı çıktıklarında yüzlerini örtmek için kullandıkları ince tülbent ya da peçeyi ifade eder. Gözleri açıkta bırakan bu örtü, ferace adı verilen uzun giysiyle birlikte giyilir ve toplumda mahremiyeti ve kadının kamusal alandaki yerini temsil ederdi.
Kelimenin sadece Türkçede değil, Osmanlı etkisiyle birçok komşu dile de geçtiği bilinmektedir.
Örnek Cümleler:
- "Bir yandan ferâcesini, yaşmağını çıkararak kendisini karşılayanların yanına yaklaşır," ifadesi, Ahmet Midhat Efendi'nin eserinde, bir kadının kamusal alanda kullanmak zorunda olduğu yaşmağını çıkardığını belirtir.
- Yahyâ Kemal’in şiirinde, "Gördüm ol meh dûşuna bir şâl atıp lâhûrdan / Gül yanaklar üstüne yaşmak tutunmuş nûrdan," yaşmak bir estetik unsur olarak tasvir edilir.
Yaşmağın Tarihsel ve Kültürel Bağlamı
Yaşmak, İslam kültüründe kadınların örtünme gerekliliği ile bağlantılı olarak ortaya çıkmış ve özellikle Osmanlı döneminde önemli bir giyim unsuru haline gelmiştir. Osmanlı toplumunda, kadınlar ev dışına çıktıklarında genellikle yaşmak ve ferace giyerlerdi. Yaşmak, kadınların kamusal alandaki mahremiyetini korumak amacıyla kullanılırken, ferace ise bedenin tamamını örtmek için giyilirdi.
Kadın Giyiminde Yaşmak ve Ferace
Ferace, yaşmağın tamamlayıcı bir unsurudur. Yaşmak, yüzü kısmen örterken, ferace bedenin geri kalanını kapatan uzun, geniş bir giysidir. Osmanlı döneminde kadınlar, sosyal statülerine ve yaşam biçimlerine göre çeşitli ferace ve yaşmak modelleri kullanırlardı. Yaşmak, ince bir tülbent ya da ipek kumaştan yapılır, genellikle iki parçadan oluşur: biri yüzün üst kısmını, diğeri ise alt kısmını kapatır.
Sosyal ve Dini Rol
Yaşmak, İslam’da kadınların örtünme gerekliliği ile bağlantılı bir unsurdur. Kadınların ev dışında yabancı erkeklerle doğrudan yüz yüze gelmelerini engellemek amacıyla kullanılan bu örtü, aynı zamanda o dönemin toplumsal ve kültürel normlarını da yansıtır. Yaşmak, İslam dünyasında mahremiyet ve saygı çerçevesinde bir sembol olarak kullanılmış, kadının toplum içindeki yerini belirleyen bir giyim parçası olmuştur.
Edebi ve Sanatsal Kullanımı
Yaşmak, Osmanlı edebiyatında ve sanatında da sıkça işlenen bir temadır. Şiirlerde kadınların güzelliği ile birlikte, mahremiyetlerini korumak amacıyla kullandıkları yaşmak sıklıkla tasvir edilmiştir. Şairler, kadınların yaşmaklarının ardındaki güzelliği betimlerken, aynı zamanda bir gizem unsuru yaratmışlardır. Yaşmak, hem kadının toplum içindeki yerini hem de onun estetik güzelliğini ifade eden bir sembol haline gelmiştir.
Mimari ve Dekoratif Kullanımı
Yaşmak kelimesi sadece kadınların yüz örtüsü olarak kullanılmamış, aynı zamanda bazı mimari unsurları tanımlamak için de kullanılmıştır. Bu bağlamda yaşmak, genellikle mimaride dekoratif bir unsur olarak karşımıza çıkar:
-
Bacalarda Yaşmak: Bacalarda kullanılan davlumbaz benzeri yapılar yaşmak olarak adlandırılır. Bu yapılar, dumanın dışarı çıkmasını sağlarken aynı zamanda yapının estetiğine de katkıda bulunur.
-
Camilerde Yaşmak: Mihrap ve cami kapılarının üst kısımlarında yer alan süslü, huni şeklinde yapılar da yaşmak olarak bilinir. Bu dekoratif unsurlar, özellikle büyük camilerin mimarisinde görkemli bir yer tutar ve dini mekanlara estetik bir derinlik katar.
Yaşmağın Günlük Hayattaki Kullanımı ve Evrimi
Yaşmak, Osmanlı döneminde ve öncesinde Müslüman kadınların dışarı çıkarken yüzlerini kapatmak için kullandıkları bir örtü iken, günümüzde bu kullanım neredeyse tamamen kaybolmuştur. Günümüz Türkiye’sinde kadınlar genellikle başörtüsü ya da türban tercih ederken, yaşmak gibi yüzü kapatan örtüler artık yaygın olarak kullanılmamaktadır.
Gelenekten Modern Kullanıma
Modern Türkiye’de kadınların başlarını örtme biçimi, yaşmağın yerini daha çok başörtüsü, şal ve türban gibi örtülerin almasıyla evrilmiştir. Yaşmak, özellikle Osmanlı dönemine ait bir giysi olarak görülmekte ve daha çok kültürel ya da tarihi bir unsur olarak hatırlanmaktadır.
Dekoratif Kullanımların Devamı
Bacalardaki ve cami mimarisindeki yaşmak kullanımı ise, dekoratif bir unsur olarak hala mimari projelerde ve restorasyon çalışmalarında karşımıza çıkabilir. Bu tür yapısal yaşmaklar, Osmanlı dönemi mimarisinin bir parçası olarak değerlendirilmektedir.
TDK'ya Göre Yaşmak Anlamı
Türk Dil Kurumu’na (TDK) göre yaşmak kelimesi şu anlamlara gelir:
- Başla birlikte yüzün veya ağzın bir kısmını kapatan örtü: Yaşmak, genellikle gözleri açıkta bırakarak baş ve yüzü kapatmak için kullanılan bir örtüdür.
- Kadınların ferace ile birlikte kullandıkları yüz örtüsü: Yaşmak, Osmanlı döneminde kadınların ferace ile birlikte taktıkları ince bir yüz örtüsü olarak tanımlanmıştır.
Bu tanımlar, yaşmağın hem tarihsel hem de kültürel önemini ortaya koymaktadır.
Yaşmak Kelimesinin Diğer Dillerdeki Karşılıkları
Yaşmak kelimesi, Türk kültürüne özgü bir kelime olmasına rağmen, Osmanlı etkisiyle birçok komşu dile de geçmiştir. Ancak doğrudan çevirisi genellikle farklı örtü türleriyle ifade edilmektedir:
- İngilizcesi: Face veil / Yashmak
- Arapçası: يشمك (Yashmak)
- Fransızcası: Voile facial / Yashmak
- Almancası: Gesichtsschleier
- İspanyolcası: Velo facial
- İtalyancası: Velo facciale
- Rusçası: Яшмак (Yashmak)
Yaşmak, Osmanlı dönemi kadınlarının kamusal alanda kullandıkları bir yüz örtüsü olarak, İslam kültüründe önemli bir yer tutmuştur. Mahremiyetin ve kadının kamusal alandaki yerini ifade eden bu örtü, zamanla kullanılmaz hale gelmiş olsa da kültürel ve tarihi açıdan hala önem taşımaktadır. Ayrıca yaşmak, mimaride de dekoratif bir unsur olarak kullanılmış, hem bacalarda hem de cami mimarisinde estetik katkılar sağlamıştır. Günümüzde, daha çok tarihsel ve sanatsal bir öğe olarak hatırlanan yaşmak, Osmanlı dönemi giyim kültürünün bir parçası olarak varlığını sürdürmektedir.