Türkçede bitişik yazılan birleşik kelimeler ve yazım kuralları

Türkçede birleşik kelimeler, belirli durumlara bağlı olarak bitişik ya da ayrı yazılır. Bitişik yazılan birleşik kelimeler, dilin yapısına ve kullanım alışkanlıklarına göre bazı ses düşmeleri, anlam değişiklikleri ya da kalıplaşmış ifade yapılarından kaynaklanır. Bu kurallar dilin doğru kullanılmasını sağlamak açısından büyük önem taşır. Aşağıda, bitişik yazılan birleşik kelimelerin hangi durumlarda bu şekilde yazıldığı detaylı olarak açıklanmaktadır.

1. Ses Düşmesine Uğrayan Birleşik Kelimeler

Birleşme sırasında ses düşmesine uğrayan kelimeler bitişik yazılır. Bu, genellikle kelimenin bir kısmının düşmesiyle oluşur:

• birbiri (< biri biri)
• kaynana (< kayın ana)
• kaynata (< kayın ata)
• nasıl (< ne asıl)
• niçin (< ne için)
• sütlaç (< sütlü aş)
• pazartesi (< pazar ertesi)

2. Yardımcı Fiillerle Oluşan ve Ses Değişikliğine Uğrayan Kelimeler

Özgün biçimleri Arapça kökenli olan ve etmek, edilmek, olmak, olunmak gibi yardımcı fiillerle kurulan birleşik fiiller, ses düşmesi ya da değişmesiyle bitişik yazılır:

• emretmek
• menolunmak
• kaybolmak
• affetmek
• hissetmek
• reddetmek

3. Anlam Değişikliği Olan Birleşik Kelimeler

Birleşme sırasında kelimelerden biri ya da ikincisi anlam değişikliğine uğradığında, bu tür birleşik kelimeler bitişik yazılır.

a. Bitki Adları

• aslanağzı
• keçiboynuzu
• kuşburnu
• turnagagası

b. Hayvan Adları

• danaburnu
• karadul
• alıngörmez
• kızılkanat

c. Hastalık Adları

• itdirseği (arpacık)
• delibaş
• karabacak

ç. Alet ve Eşya Adları

• balıkgözü
• horozayağı
• kargaburnu
• sıçankuyruğu

d. Biçim, Tarz ve Motif Adları

• balıksırtı
• eşeksırtı
• turnageçidi

e. Yiyecek Adları

• hanımgöbeği
• kadınbudu
• tavukgöğsü
• vezirparmağı

4. Zarf-Fiil Ekleriyle Kurulan Tasviri Fiiller

-a, -e, -ı, -i, -u, -ü zarf-fiil ekleriyle yapılan tasviri fiiller bitişik yazılır:

• sevebilmek
• alıvermek
• uyuyakalmak
• çıkagelmek
• düşeyazmak

5. Emir Kipiyle Kurulan Kalıplaşmış Kelimeler

Bir veya iki ögesi emir kipinde olan kalıplaşmış birleşik kelimeler bitişik yazılır:

• albeni
• ateşkes
• çalçene
• sallabaş
• kapkaç
• örtbas
• veryansın

6. Sıfat-Fiil Ekleriyle Kurulan Kalıplaşmış Kelimeler

-an, -en, -r, -ar, -er, -maz, -mez ve -mış, -miş sıfat-fiil ekleriyle kurulan kalıplaşmış birleşik kelimeler de bitişik yazılır:

• cankurtaran
• dalgakıran
• gökdelen
• kadirbilmez
• karıncaezmez
• çokbilmiş

7. Belirli Geçmiş Zaman Ekleriyle Kurulan Kelimeler

İkinci kelimesi belirli geçmiş zaman eki almış birleşik kelimeler bitişik yazılır:

• albastı
• gecekondu
• mirasyedi
• şıpsevdi
• zıpçıktı

8. Geniş Zaman ya da Belirli Geçmiş Zaman Ekleriyle Kurulan Kalıplaşmış Kelimeler

Her iki kelimesi de geniş zaman veya belirli geçmiş zaman ekleri almış birleşik kelimeler de bitişik yazılır:

• dedikodu
• oldubitti
• okuryazar
• yanardöner
• uyurgezer

9. Somut Olmayan Yer Bildiren Kelimelerle Kurulan Birleşik Kelimeler

Alt, üst, üzeri gibi kelimelerle somut yer bildirmeyen birleşik kelimeler bitişik yazılır:

• bilinçaltı
• akşamüstü
• suçüstü
• yüzüstü

10. Kişi Adları, Soyadları ve Lakaplar

İki veya daha fazla kelimeden oluşan kişi adları, soyadları ve lakaplar bitişik yazılır:

• Alper
• Gülseren
• Abasıyanık
• Atatürk

11. Yer Adları

İki ya da daha çok kelimeden oluşan il, ilçe, semt adları da bitişik yazılır:

• Çanakkale
• Beşiktaş
• Kızılırmak
• Yeşilırmak

12. Kişi Adları ve Ünvanlardan Oluşan Yer Adları

Kişi adları ve unvanlardan oluşan yer adlarında, unvan kelimesi sonda olduğunda bitişik yazılır:

• Bayrampaşa
• Abidinpaşa
• Necatibey

13. Ara Yönleri Belirten Kelimeler

Ara yönleri belirten kelimeler bitişik yazılır:

• güneybatı
• kuzeydoğu

14. Kalıplaşmış Olarak Bitişik Yazılan Kelimeler

Dilimizde her iki ögesi de anlamını koruduğu halde gelenekleşmiş birleşik kelimeler bitişik yazılır:

• başbakan
• başkent
• elebaşı
• binbaşı
• hanımefendi

15. Ev Kelimesiyle Kurulan Birleşik Kelimeler

Ev kelimesiyle kurulan birleşik kelimeler bitişik yazılır:

• aşevi
• huzurevi
• öğretmenevi

16. Hane, Name, Zade Kelimeleriyle Kurulan Birleşik Kelimeler

Bu tür kelimeler bitişik yazılır:

• dershane
• kahvehane
• beyannname
• dayızade

17. -Zede Eki ile Kurulan Kelimeler

-zede ekiyle oluşturulan birleşik kelimeler de bitişik yazılır:

• depremzede
• selzede
• afetzede

18. Farsça ve Arapça Kurallara Göre Bitişik Yazılan Kelimeler

Farsça ve Arapça kurallarına göre oluşturulmuş bazı birleşik kelimeler de bitişik yazılır:

• alemşümul
• cihanşümul
• hıfzıssıhha
• tahtelbahir
• suikast

19. Müzik Makamları

Müzikte kullanılan makam adları bitişik yazılır:

• acembuselik
• muhayyerkürdi

20. Kanun ve Tescil Edilmiş Kuruluş Adları

Kanunlarda bitişik geçen veya tescil edilmiş kuruluş adları bitişik yazılır:

• İçişleri
• Genelkurmay
• Yükseköğretim Kurulu

21. Renk Adlarıyla Kurulan Bitki, Hayvan ve Hastalık Adları

Renk adlarıyla kurulan bitki, hayvan ve hastalık adları bitişik yazılır:

• akağaç
• karadut
• alabalık
• maviküf

Bu kurallar doğrultusunda bitişik yazılan birleşik kelimeler, anlamın doğru bir şekilde aktarılmasını ve dilin sistematik yapısının korunmasını sağlar.