Tonoz ne demek? Tonoz kelimesinin anlamı nedir?
"Tonoz" kelimesi, mimaride ve denizcilikte kullanılan iki farklı anlamıyla dikkat çeken bir terimdir. Yunanca kökenli bir kelime olan "tonoz" (tonos veya tolos), bir kemerin devamlılığı ile oluşan mimari bir yapıyı ve denizcilikte palamarla gemilerin bağlanmasını ifade eder. Bu yazıda, tonoz kelimesinin mimari ve denizcilik bağlamındaki anlamları detaylı olarak ele alınacak, tarihsel süreçleri ve kullanım alanları irdelenecektir.
Tonoz Kelimesinin Kökeni ve Anlamı
"Tonoz" kelimesi, Yunanca kökenli olup, tonos veya tolos terimlerinden türemiştir. Bu terim, aralıksız kemerler ile oluşturulan yapı biçimlerini ifade eder. Mimari kullanımının yanı sıra, denizcilikte palamarla bağlama işlemi anlamında da kullanılır. Her iki anlam da kelimenin işlevsel ve yapısal doğasına işaret eder.
Tonozun Mimarideki Anlamı ve Kullanımı
Mimari anlamda "tonoz", bir kemerin aralıksız olarak devam etmesiyle oluşan bir örtü şeklidir. Genellikle yapıları kaplamak için kullanılan bu mimari unsur, özellikle tarihi yapılarda ve büyük hacimli mekanlarda karşımıza çıkar.
Tonozlar, mimaride hem estetik hem de yapısal anlamda büyük önem taşır. Özellikle Roma ve Gotik mimarisinde tonozlar, geniş alanları örtmek ve yapıların dayanıklılığını artırmak amacıyla kullanılmıştır. Roma döneminde kullanılan tonozlar, genellikle beton ve taş malzeme ile inşa edilirdi. Orta Çağ’da ise, tonozlu yapılar özellikle kiliselerde ve katedrallerde yaygınlaşmıştır. Gotik mimaride sivri kemerli tonozlar, yüksek ve geniş alanlar yaratmak için tercih edilmiştir.
Tonoz Çeşitleri:
- Beşik Tonoz: En yaygın tonoz türlerinden biri olup, bir yarım silindir şeklinde kemerlerin devam etmesiyle oluşur. Roma mimarisinde sıkça kullanılmıştır.
- Haçvari Tonoz: İki beşik tonozun birbirini dik açılarla kesmesiyle oluşur. Gotik mimaride yaygın bir kullanıma sahiptir.
- Yıldız Tonoz: Özellikle Gotik mimaride dekoratif amaçla kullanılan bir tonoz türüdür. Karmaşık desenler ve çizgiler içerir.
- Kaburgalı Tonoz: Daha ince kaburgalarla desteklenen tonoz tipidir. Yük taşıma kapasitesini artırmak amacıyla geliştirilmiştir.
Tonozun Mimari Tarihi: Tonoz yapıları, Antik Roma döneminden itibaren yaygın olarak kullanılmaya başlanmıştır. Roma'da tonoz yapıları, özellikle hamamlar, sarnıçlar, su kemerleri gibi büyük ölçekli yapılarda kendini göstermiştir. Orta Çağ’da ise tonozlar, kilise ve katedrallerde ihtişamı artıran ve geniş mekanlar yaratmayı mümkün kılan bir mimari unsur olarak yaygınlaşmıştır.
Denizcilikte Tonoz Anlamı ve Kullanımı
Denizcilikte "tonoz", bir gemiyi palamarla bağlama anlamına gelir. Tonoz etmek ya da tonoz eylemek, geminin güvenli bir şekilde demirleyip sabitlenmesi için yapılan bir işlemdir. Bu kullanım, özellikle Evliya Çelebi’nin Seyahatname adlı eserinde de sıkça karşımıza çıkar. Bu metinlerde, tonoz etmek ifadesi, gemilerin demir üzerinde sabitlenmesi veya bağlanması anlamında kullanılmıştır.
Denizcilikteki bu kullanım, gemilerin emniyetli bir şekilde sabitlenmesini sağlayan önemli bir prosedürdür. Özellikle limanlarda ve deniz kenarındaki yerleşimlerde, gemilerin tonoz ile bağlanması, deniz güvenliğinin sağlanmasında kritik rol oynar.
Tonoz Kelimesinin Türk Dil Kurumu'ndaki Anlamı
Türk Dil Kurumu (TDK), "tonoz" kelimesini iki farklı anlamda tanımlar:
- Mimari: Bir kemerin aralıksız devam etmesiyle meydana gelen örtü şekli.
- Denizcilik: Palamarla gemiyi bağlama işlemi.
Bu tanımlar, kelimenin her iki kullanımını da yalın bir şekilde açıklamaktadır.
Tonoz Kelimesinin Diğer Dillerdeki Karşılıkları
- Osmanlıca: طونوز (tonoz)
- İngilizce: Vault (mimari) / Mooring (denizcilik)
- Fransızca: Voûte (mimari) / Amarrage (denizcilik)
- İtalyanca: Volta (mimari) / Ormeggio (denizcilik)
- İspanyolca: Bóveda (mimari) / Amarre (denizcilik)
- Almanca: Gewölbe (mimari) / Verankerung (denizcilik)
- Arapça: قبو (mimari) / ربط (denizcilik)
"Tonoz" kelimesi, hem mimaride hem de denizcilikte işlevsel ve estetik anlamları olan önemli bir terimdir. Mimari açıdan, tonozlar yapının dayanıklılığını artıran ve geniş alanları örtmeye yarayan yapılar olarak kullanılırken, denizcilikte gemilerin güvenli bir şekilde bağlanması için önemli bir işlemi ifade eder. TDK tarafından da tanımlandığı gibi, tonoz kelimesi Türkçede iki anlamıyla da yerini korumuştur. Yunanca kökenli olan bu kelime, farklı dillerde de benzer anlamlar taşımaktadır ve kültürel mirasın bir parçası olarak mimari ve denizcilik terminolojisinde yer almıştır.
Örnek Cümleler
- Roma dönemine ait bu antik yapıda kullanılan tonoz, yapının geniş salonlarını kaplamak için mükemmel bir çözüm sunmuştur.
- Limana yanaşan gemiler, tonoz ile güvenli bir şekilde demirleyip sabitlendi.