Tekerleme nedir? Tekerleme örnekleri nelerdir?

Tekerleme, Türk kültüründe yaygın olarak kullanılan, uyaklı, ezberlenmesi ve tekrarlanması kolay söz kalıpları ya da cümle gruplarını ifade eder. Çoğu zaman eğlenceli, şaşırtıcı veya anlamsız sözcüklerin bir araya gelmesiyle oluşur. Tekerlemeler, özellikle masalların başında kullanılan kalıplaşmış giriş sözleri olarak bilinir. Ayrıca, orta oyununda veya halk tiyatrolarında, çocuk oyunlarında ve halk edebiyatında da geniş bir yer bulur.

Tekerleme Kavramının Kökeni ve Dil Bilgisi

• Kelime Kökeni: Tekerleme kelimesi, “teker” (yuvarlama) fiilinden türemiştir. Tekerlemenin ilk anlamı da kelimenin kökeninde olduğu gibi yuvarlanarak söylenebilen, tekrar edilmesi eğlenceli olan sözleri ifade eder.
• Dil Bilgisi: Tekerleme, isim olarak kullanılır ve özellikle halk edebiyatında farklı kullanım alanları vardır.

Tekerlemenin Anlamları ve Kullanım Alanları

Tekerleme, çeşitli alanlarda farklı anlamlara gelir ve kullanılır:

1. Dil Özelliklerini Yansıtan Söyleyiş Biçimi: Tekerlemeler, bir dilin kelime oyunlarına ve uyumlu sözcük yapısına dayalı olarak gelişmiş söz kalıplarıdır. Şaşırtıcı, eğlenceli ve çabuk ezberlenebilir olmaları, özellikle çocuklar arasında popüler olmalarını sağlar.

2. Masal Giriş Sözleri: Tekerlemeler, masalların başında ve ortasında geçiş sözü olarak kullanılır. En bilinen örneklerden biri, "Bir varmış, bir yokmuş, evvel zaman içinde, kalbur saman içinde…" şeklinde başlayan ifadelerdir. Bu tekerlemeler, masalın dinleyiciye eğlenceli ve sihirli bir atmosferde aktarılmasını sağlar.

3. Ortaoyunu ve Halk Tiyatrosunda Kullanım: Tekerlemeler, orta oyunlarında, özellikle Kavuklu ve Pişekâr arasındaki diyaloglarda sıkça kullanılır. Bu diyaloglar, eğlenceli, şaşırtıcı ve güldürücü tekerlemelerle süslenerek oyuna dinamizm katılır.

4. Saz Şairleri Arasında Yarışma: Halk edebiyatında, saz şairleri arasında yapılan şiir yarışmalarına da tekerleme denir. Bu yarışmalarda şairler, birbirlerine uyaklı ve anlamlı cümlelerle cevap vererek edebi yeteneklerini sergilerler. Bu tarz karşılıklı söz yarışması, halk edebiyatının eğlenceli bir unsurudur.

5. Çocuk Oyunlarında Tekerlemeler: Tekerlemeler, çocuk oyunlarında da sıkça kullanılır. Çocuklar arasında tekerlemeler eğlenceli birer söz oyunu olarak görülür ve oyunların başında veya bazı kuralları belirlemek amacıyla tekerlemeler söylenir. Örneğin, leyleklerin gelişini karşılamak için "Leylek gelir yaz olur, yuvasına kız olur" şeklindeki çocuk tekerlemeleri buna örnek olarak verilebilir.

Tekerlemenin Tarihsel Süreci

Tekerlemeler, Türk halk edebiyatının vazgeçilmez unsurlarından biridir ve sözlü edebiyat geleneğinde önemli bir yere sahiptir. Geleneksel halk hikâyeleri ve masallarında, giriş veya kapanış ifadeleri olarak kullanılan tekerlemeler, dinleyiciyi masal dünyasına hazırlamak amacı taşır. Bu nedenle tekerlemeler, hem eski Türk masallarında hem de anonim halk kültürünün tüm türlerinde kullanılmıştır.

Tekerlemenin Edebiyattaki Yeri

Edebiyatımızda tekerlemeler, özellikle çocuk hikayeleri, halk masalları, orta oyunları ve Karagöz-Hacivat gibi geleneksel Türk tiyatrosunda önemli bir rol oynar. Tekerlemeler, halk edebiyatı içinde nesilden nesile aktarılmış ve anonim kültürün parçası haline gelmiştir. Bu tekerlemeler hem oyunlara eğlenceli bir hava katar hem de anlatıcının hikayeye hızlı bir şekilde giriş yapmasını sağlar.

Örneğin, geleneksel bir masal tekerlemesi:

"Evvel zaman içinde, kalbur saman içinde, deve tellal iken, pire berber iken, ben anamın beşiğini tıngır mıngır sallar iken…”

Günlük Hayatta Tekerleme Kavramının Kullanımı ve Örnekleri

Günlük hayatta tekerlemeler, eğlenceli dil oyunları olarak kullanılır. Örneğin, hızlıca söylenmesi zor cümleler, insanlar arasında yarışma gibi aktivitelerde popülerdir. Birkaç ünlü tekerleme örneği:

• "Bu tarlaya tilki girmiş, tilkinin tüyü yumuşakmış."
• "Dal sarkar kartal kalkar, kartal kalkar dal sarkar."

Bu tarz tekerlemeler, hızlı söyleyip doğru bir şekilde tekrar etmek için dikkat ve odaklanma gerektirir, bu yüzden eğlenceli yarışmalar ve çocuk oyunlarında sıkça tercih edilir.

Türk Dil Kurumu’na Göre Tekerleme Anlamı

Tekerleme: TDK’ya göre, “birbiriyle uyumlu hazır söz kalıbı” ve “masal giriş sözleri” anlamında kullanılmaktadır. Bu tanım, tekerlemelerin özellikle dil oyunları ve masal girişleri olarak halk kültürümüzdeki yerini vurgular.

Tekerleme Kavramının Diğer Dillerdeki Karşılıkları

• Osmanlıca: Tekerleme
• İngilizce: Tongue twister, Catchphrase
• Arapça: التورية (Tawriyah), أو الجناس (Al Jinas)
• Farsça: هم‌آهنگی (Hamaahangi)
  
  

Tekerlemeler, Türk halk kültürünün eğlenceli ve öğretici unsurlarından biri olarak nesiller boyu canlılığını korumuştur. Masallardan orta oyunlarına, çocuk oyunlarından günlük konuşmalara kadar geniş bir kullanım alanına sahiptir. Tekerlemeler, hem anlatıcıların yaratıcılığını gösteren hem de dinleyicinin ilgisini çeken söz oyunları olarak Türk kültürünün önemli bir parçasıdır.

İşte Türk kültüründe çok bilinen bazı tekerleme örnekleri:

1. Klasik Masal Tekerlemesi

Masalların başında söylenen tekerlemeler, dinleyiciyi masal atmosferine hazırlamak için kullanılır:

"Bir varmış, bir yokmuş, evvel zaman içinde, kalbur saman içinde, deve tellal iken, pire berber iken, ben anamın beşiğini tıngır mıngır sallar iken..."

2. Karışık ve Hızlı Söylenen Tekerlemeler

Bu tekerlemeler, hızlıca tekrar edilmesi zor ve eğlencelidir:

"Dal sarkar kartal kalkar, kartal kalkar dal sarkar."

"Şu köşe yaz köşesi, şu köşe kış köşesi, şu köşe güz köşesi, şu köşe bahar köşesi."

"Bu tarlaya bir tilki girmiş, tilkinin tüyü yumuşacıkmış."

"Bir berber bir berbere gel beraber bir berber dükkânı açalım demiş."

3. Yaratıcı Söz Dizilimli Tekerlemeler

Eğlenceli bir biçimde kurgulanan, şaşırtıcı uyaklarla kurulan tekerlemelerdir:

"Gülden gel, güle git, gülü geç, bülbüle geç."

"Sakın şeker şekire, şekir şakır şekillenme, sakır şakır saklan şekiller içinde."

"Kırk küp kırkını da kırk kırıkköp!"

4. Çocuk Tekerlemeleri

Özellikle çocukların dilinde yer etmiş eğlenceli tekerlemelerdir:

"Leylek gelir yaz olur, yuvasına kız olur, baba kızı tez verir, leyleği aç koyar."

"Kargalar kalkar dal sarkar, martılar kaçar dal batırır, yavru leylek gel oyna!"

"Ben bir küçük teyze çocuğuyum, gittim geldim yine köyde kalırım!"

5. Dil Dönmesi Gerektiren Tekerlemeler

Söylenişi zor ve eğlenceli bir oyun alanı sunan tekerlemelerdir:

"Kemal, kamışı kımış kamış yapmış, kamış kalmış, kış kamışı kapıya kamış etmiş."

"Bu yoğurttan bu yoğurda yoğurt dökerken yoğurt dökmüşsün, yoğurt dökmeseydin yoğurt döker miydim?"

Bu tekerlemeler, Türk kültüründe hem eğlenceli bir söz oyunu olarak kullanılır hem de dilin akıcılığını geliştirmeye yardımcı olur. Tekerlemeler, özellikle çocuklar arasında oyunlara ve yarışmalara da konu olmaktadır.