Meclisi Meşayih nedir?

Meclis-i Meşâyih, Osmanlı İmparatorluğu’nda XIX. yüzyıl ortalarında tarikatlar ve tekkeler üzerinde merkezi denetim sağlamak amacıyla kurulan bir kurumdur. Osmanlı Devleti’nde tarikat ve tekkeler üzerinde merkezi bir denetim kurma ihtiyacı, imparatorluğun merkezileşme politikalarıyla birlikte artmış ve böylelikle bu kurumun doğması sağlanmıştır.

Tekkelerin Denetim Altına Alınma Süreci

XIX. yüzyıla kadar Osmanlı’da tarikatlar ve tekkeler, genel olarak bağımsız yapılarını korumuşlardı. Ancak, devletin giderek merkeziyetçi bir yapıya yönelmesi, bu kurumları da devlet denetimine almaya yönelik adımların atılmasına neden oldu.

1. İlk Adımlar:

   • Tekkelerin devlet tarafından ilk denetim altına alınma girişimleri, III. Selim döneminde başlamıştır. İstanbul’daki bazı şeyhlerden gelen şikayetler üzerine, sapkın görülen tarikat mensuplarının denetim altına alınması için bazı şeyhler görevlendirilmiştir.
   • 1812 tarihli bir ferman ile Osmanlı eyaletlerindeki aynı tarikata mensup tekkeler, İstanbul’daki ana merkeze bağlanmış ve meşihat boşaldığında şeyh atamalarının şeyhülislama bildirilmesi koşulu getirilmiştir.
     
     

2. Evkâf-ı Hümâyun Nezâreti’nin Rolü:

   • Tekkelerin mali ve idari denetimi, Evkâf-ı Hümâyun Nezâreti (padişah vakıfları idaresi) ile şeyhülislama verilmiş, böylece tekkelerin üzerindeki kontrol daha merkezi bir yapıya kavuşmuştur.

Meclis-i Meşâyih’in Kuruluşu

Meclis-i Meşâyih 1864 yılında kuruldu, ancak hemen faaliyete geçemedi. 1866 yılında Şeyhülislâm Mehmed Refik Efendi tarafından yeniden kurulması talep edildi. Bu taleple birlikte on yedi maddelik bir nizamname hazırlandı, meclisin görev tanımları ve üyelik yapısı belirlendi.

Meclisin Yapısı ve Üyeleri

• Meclis, başlangıçta beş üye ile faaliyete geçti ve bu üyeler her biri farklı bir tarikattan seçildi. İlk kurulan yapı; Sa’diyye, Kādiriyye, Sünbüliyye, Halvetiyye ve Nakşibendiyye tarikat temsilcilerinden oluşuyordu.
• 1874 yılında Rifâiyye tarikatının da temsil edilmesiyle üye sayısı altıya çıktı.
• Meclisin başkanlığını, dönemin önemli şeyhlerinden Yenikapı Mevlevîhânesi şeyhi Osman Selâhaddin Dede üstlendi.

Meclis-i Meşâyih’in Görev ve Yetkileri

1. Şeyhlik Atamaları:

   • Şeyhlik atamaları, eskiden aile içinde kalabilen bir görev olarak görülmekteydi. Meclis, bu atamalarda yetkili hale geldi ve tarikat şeyhlerinin atanması için denetim ve onay mekanizması geliştirdi.
     
     

2. Tekkelerin Denetimi:

   • Her bölge, belirli bir merkez tekkeye bağlandı ve bu merkez tekke aracılığıyla diğer tekkeler denetlenmeye başlandı.
   • Her bölgedeki şeyhler arasında gizli oyla iki şeyh seçilerek tekkelerin denetimi sağlandı.
     
     

3. Vakfiyelerin Kaydı ve Kontrolü:

   • Tekke vakıflarının vakfiyeleri Meclis-i Meşâyih defterlerine kaydedildi ve bu vakfiyeler üzerinden yönetim sağlandı.
     
     

4. Taşra Tekkeleri ve Encümen-i Meşâyih:

   • Taşra tekkeleri için de denetim mekanizmaları geliştirildi. 1918 yılı itibarıyla vilayetlerde Encümen-i Meşâyih adıyla iki üyeden oluşan bir yapı kuruldu.

1918’de Yeniden Yapılanma

1918 tarihli Meclis-i Meşâyih Tevsîi Kanunu ile meclisin üye sayısı yediye çıkarıldı. İstanbul tekkeleri otuz beş merkez tekkeye bağlanmıştı; ancak bu sayı 1918’den sonra on beş merkez tekkeye indirildi. Ayrıca beş Mevlevîhâne ve sekiz Nakşibendî tekke müstakil olarak yönetilmeye başlandı.

Meclis-i Meşâyih’in Son Dönemi ve Kapanışı

Meclis-i Meşâyih, Osmanlı’nın son dönemine kadar faaliyetlerine devam etti. Bu dönemde, şeyh atamalarının devlet denetimi altında yapılması ve tekkelerin kontrol edilmesi işlevlerini başarıyla sürdürdü. 1925 yılında, Cumhuriyet’in ilanından sonra tarikat ve tekkelerin kapatılması ile birlikte meclis de kapatıldı ve Osmanlı döneminde süren bu dini yapı tamamen sona erdi.

Meclis-i Meşâyih, Osmanlı’da tarikatlar ve tekkeler üzerindeki merkezi otoritenin bir simgesiydi. Tarikat faaliyetlerini kontrol altına almak, düzenlemek ve toplumsal huzurun sağlanmasına katkıda bulunmak amacıyla kurulmuş olan bu meclis, Osmanlı devlet yapısında dini ve sosyal hayatın bir arada yürütülmesi adına oldukça önemli bir yapı olarak tarihe geçti.