Acalet ne demek? Acalet kelimesinin anlamı ve kökeni nedir?

Acâlet kelimesi, "acele, hızlı bir şekilde yapılan iş ya da hazırlık" anlamına gelir. Eski Türkçede ve Osmanlı Türkçesi'nde, bir işin ya da durumun hızla, düşünmeden ve telaşla yapıldığını ifade etmek için kullanılırdı. Kelime, genellikle tasavvufî ve edebî metinlerde geçer.

Acâleten şekli ise zarf olarak kullanılır ve "acele ile, hemen, hızlı bir şekilde" anlamını taşır.

Örnek Cümleler:

• Acâlet ile verilen kararlar, genelde isabetsiz olur.
• O kadar telaşlıydı ki, her işini acâleten halletmeye çalışıyordu.

Acâlet Kelimesinin Kökeni

Acâlet kelimesi, Arapça ‘icālet veya ‘ucālet kelimesinden türemiştir. Bu kök kelimeler, aceleyle yapılan şey veya hızlılık anlamına gelir. Osmanlı döneminde Türkçeye geçmiş ve halk arasında daha çok tasavvufî ve edebî bağlamda kullanılmıştır.

Tasavvufî Anlam

Tasavvuf geleneğinde acâlet, genellikle olgunlaşmamış, sabırsız bir ruh hâlini ifade eder. Acelecilik tasavvufta olumsuz bir özellik olarak değerlendirilmiş ve olgunluk ile sabır kavramlarının zıddı olarak ele alınmıştır.

Günlük Hayatta ve Tarihsel Kullanımı

Acâlet kelimesi, günümüz Türkçesinde kullanılmazken, Osmanlı Türkçesi’nde ve edebî eserlerde sıkça karşılaşılan bir kelimedir. Daha çok, hızlı yapılan işleri veya telaşlı davranışları ifade etmek için tercih edilmiştir.

Örnek (Eşrefoğlu Rûmî):

• "Niceler yârin visâline erişmeğe iver / Çün irâdet dost elinde ben acâlet etmezem."
  (Bazıları sevgilinin kavuşmasına acele eder; fakat ben sabır gösteririm, çünkü her şey dostun iradesindedir.)

Acâlet ile İlgili Diğer Kavramlar

• İcâlet: Acele, tez canlılık.
• Ucâlet: Acele hazırlık, çabukluk.
• Acelecilik: Telaş içinde karar verme ya da hareket etme durumu.

Benzediği Kavramlar

• Telaş: Bir durumun hızla yapılmaya çalışılması.
• Sürat: Hızlılık, çabukluk.
• Tezcanlılık: Çabuk hareket etmeyi ifade eden bir kişilik özelliği.

Edebi Kullanımı

Acâlet kelimesi, özellikle divan edebiyatında sabır ve olgunluk kavramlarının zıddını ifade etmek için sıkça kullanılmıştır. Şairler, sabırsızlığı ve aceleciliği olumsuz bir davranış olarak betimlerken bu kelimeyi tercih etmişlerdir.

Örnek: "Hakk’ı talep eden kul, acâlet ile değil, sabır ile yola revan olur."

Acâlet, Türkçe’de eskiden kullanılan ve "acele" anlamını taşıyan Arapça kökenli bir kelimedir. Günümüzde kullanılmasa da tasavvufî ve edebî eserlerde sıkça rastlanır. Bu kelime, sabır ve olgunluk kavramlarının önemi vurgulanırken bir karşıtlık oluşturmak amacıyla tercih edilir ve dilin zengin tarihi mirasını yansıtır.