Abeş ne demek? Abeş kelimesinin anlamı ve kökeni nedir?

Abeş kelimesi, Türkçe ağızlarda farklı anlamlarda kullanılan bir sözcüktür. Kökeni kesin olarak belirlenememekle birlikte, Arapça “abraş” kelimesinden türediği düşünülmektedir. Kelime, yöreden yöreye değişen birçok anlam kazanmıştır ve bu anlamlar arasında hem sıfat hem de isim olarak kullanımlar yer alır.

Kelimenin ilk yazılı kaynaklarda ne zaman geçtiği tam olarak bilinmese de, halk dilinde uzun zamandır kullanıldığı ve Derleme Sözlüğü'nde kapsamlı bir şekilde yer aldığı görülmektedir. Türkiye'nin farklı bölgelerinden derlenen bu kelime, yerel ağızların zenginliğini ve çeşitliliğini yansıtır.

Abeş Kelimesinin Anlamları

1. Dönek ve Hileci

Abeş kelimesi bazı yörelerde, özellikle Sivas ve çevresinde “dönek” veya “hileci” anlamında sıfat olarak kullanılır. Bu anlam, insanların güvenilmez ya da iki yüzlü olarak tanımlandığı durumlarda kullanılmaktadır.

Örnek Cümle: "Onun sözüne güven olmaz, çok abeş biridir."

2. Çirkin ve Kötü

Kelimenin bir diğer anlamı "çirkin" veya "kötü"dür. Yozgat ve çevresindeki halk arasında, genellikle olumsuz bir özellik ya da durumu tanımlamak için tercih edilir.

Örnek Cümle: "Bu kadar abeş bir davranışı ondan beklemezdim."

3. Gülünç

Bazı bölgelerde, özellikle Yozgat’ın Sorgun ilçesinde, "gülünç" anlamında kullanılmaktadır. Komik ya da saçma gelen durumlar için tercih edilir.

Örnek Cümle: "O kadar abeş bir şey söyledi ki hepimiz güldük."

4. Saçma Sapan

Yozgat bölgesinde “saçma sapan” anlamı da taşıyan bu kelime, anlamsız ya da mantıksız durumlar için kullanılmaktadır.

Örnek Cümle: "Bu kadar abeş bir fikri nasıl ciddiye alalım?"

5. Söz Dinlemez ve Aksi

Sivas ve civarındaki ağızlarda ise "söz dinlemez" veya "aksi" anlamına gelir. Genellikle huysuz kişiler için kullanılan bu sıfat, daha çok olumsuz bir anlam yükü taşır.

Örnek Cümle: "O kadar abeş bir çocuk ki kimsenin dediğini dinlemiyor."

6. İnsana Yakın Olmayan, Yabani

Kelimenin hayvanlar için de kullanıldığı görülmektedir. Sivas’ın bazı yörelerinde, evcilleştirilemeyen ya da insanlara alışkın olmayan hayvanları tanımlamak için “abeş” ifadesi tercih edilir.

Örnek Cümle: "Bu kedi çok abeş, yanına yaklaşamıyoruz."

7. Kız Kardeş

Burdur gibi bazı bölgelerde ise tamamen farklı bir anlam kazanır ve "kız kardeş" anlamında isim olarak kullanılır.

Örnek Cümle: "Bugün abeşimle pazara gittik."

8. Hayvan ve Renk Tanımlamaları

Kelime aynı zamanda hayvanların özelliklerini tanımlamak için kullanılır:

• Kula Renginde At: Tokat, Maraş, Hatay gibi bölgelerde kullanılan bir anlamdır.
• Açık Pembe: Maraş ve çevresinde bu renk tanımlaması için tercih edilir.
• Alnı Akıtmalı Hayvan: Sivas ve civarında görülür.
• Derisi Alacalı Hayvan veya İnsan: Kayseri ve çevresinde bu anlamı taşır.

Abeş Kelimesinin TDK’deki Anlamı

Türk Dil Kurumu’nda abeş kelimesi ağızlarda kullanılan bir sözcük olarak tanımlanmış ve yukarıdaki anlamlar doğrultusunda farklı kullanım şekillerine yer verilmiştir. Ancak kelimenin güncel yazı dilinde yaygın olarak kullanılmadığı, daha çok yerel ağızlarda kaldığı görülmektedir.

Abeş Kelimesinin Diğer Dillerdeki Karşılıkları

Abeş kelimesinin yerel ve ağıza dayalı bir kelime olması sebebiyle diğer dillerde tam bir karşılığı bulunmamaktadır. Ancak "abraş" kökeninden dolayı bazı Arapça metinlerde benzer bir kullanım görülebilir:

• İngilizcesi: Freckled (abraş anlamında)
• Arapçası: Abraş (ابرش)
• Rusçası: Пестрый (alacalı anlamında)
• İspanyolcası: Manchado (benekli anlamında)
  
  

Abeş kelimesi, Türkçe’nin zengin ağız çeşitliliğini ve yerel kültürlerin dile yansımasını gözler önüne seren özel bir sözcüktür. Farklı anlamları, kullanım yerleri ve kökeniyle dikkat çeker. Günlük hayatta daha çok yöresel konuşmalarda karşılaşılan bu kelime, dilin çeşitliliğini anlamak açısından önemli bir örnektir.

Bu kelime, yerel kültürü ve halk dilini araştıranlar için kıymetli bir bilgi kaynağıdır. Türkçe'nin bu gibi sözcüklerle ne kadar renkli bir yapıya sahip olduğunu görmek, dilin güzelliklerini daha iyi anlamamıza yardımcı olur.